‘There is no remedy for love but to love more’
Henry David Thoreau, 1839.
Wie kent het niet? Plotseling verslonden worden door een blind makende passie…je slaapt slecht, je verwaarloost je werk, je vergeet je vriendinnen totdat het onstilbare verlangen naar die ene is vervuld. Het is een passie die meesterwerken in de kunst heeft geschapen en waar meeslepende romans uit zijn voortgevloeid: verhalen die, afhankelijk van de vraag of de liefde werd beantwoord, een euforische dan wel dieptragische afloop kennen. Bij patiënten die niet in staat zijn de eventuele frustratie van zich af te schrijven, geneest deze liefdeskoorts zich in de meeste gevallen zelf. Freud sprak in dit verband van ‘een korte periode van psychotisch gedrag die spontaan ophoudt.’ Maar bij sommigenneemt de hartkoorts bezit van het redelijk verstand waardoor de onbeantwoord gebleven liefde een obsessie wordt. En de geliefde uiteindelijk kan verworden tot slachtoffer. Wanneer de gelukkig getrouwde Dan Callagher (Michael Douglas) in Fatal Attraction weigert een slippertje met Alex Forrest (Glenn Close) te laten uitgroeien tot een buitenechtelijke relatie, slaan bij Alex de stoppen door. Ze voelt zich gebruikt en in de steek gelaten, net nu het leuk begon te worden. Callagher probeert haar eerst vriendelijk en vervolgens met klem duidelijk te maken dat hij haar weliswaar een fantastische vrouw vindt, maar dat hij er toch niets voor voelt om zijn huwelijk eraan te geven. Alex beantwoordt dit ‘gehuichel’ met nachtelijke telefoontjes, onverwachte bezoekjes aan zijn kantoor en tenslotte met geweld. Ze besmeurt Callaghers auto, hakt het konijntje van zijn dochtertje in de pan en de film krijgt zijn climax wanneer Alex het huis van haar ‘minnaar’ binnendringt om zijn vrouw met een keukenmes te lijf te gaan.
Huiveringwekkende metafoor
Het enorme succes van Fatal Attraction is destijds verklaard met de theorie dat de film een huiveringwekkende metafoor voor het aids-tijdperk zou zijn: een vrijpartij buiten het echtelijke bed kan veel ellende en zelfs doodslag tot gevolg hebben. Toch biedt Fatal Attraction meer dan een perfecte vertolking van de onderhuids levende angsten die AIDS heeft gezaaid. Glenn Close geeft in de film overtuigend gestalte aan een tamelijk onbekende en onderschatte psychische persoonlijkheidsstoornis die in de Engelse psychiatrie ‘erotomania’ wordt genoemd, terwijl de Nederlandse literatuur spreekt van ‘erotische betrekkingswaan’. ‘Het is een waan die geen basis heeft in de werkelijkheid. Toch is de patiënt ervan overtuigd dat zij gelijk heeft en ze aanvaardt geen bewijs van het tegendeel,’ definieert ‘s werelds autoriteit op het terrein van erotomania, de Britse psychiater David Enoch, het fenomeen. Volgens Enoch, die onlangs het boek Uncommon Psychiatric Syndromes over dit onderwerp heeft laten verschijnen, kan de stoornis in verschillende gradaties aan het licht treden, afhankelijk van de mate waarin er werkelijk contact tussen de ‘geliefden’ is geweest. ‘Erotomania is een algemene term waar fenomenen van obsessieve liefde mee worden aangeduid, het kan namelijk in allerlei variaties voorkomen,’ legt hij uit. ‘Je hebt ‘primaire’ en ‘secundaire’ erotomania. Ze kunnen elkaar ooit ontmoet hebben, een babbeltje hebben gemaakt. Als uit dit vluchtige contact het waanidee is gegroeid dat er een liefdesrelatie bestaat, dan spreek je van ‘primaire’ erotomania. Wanneer de contacten uitgebreider zijn geweest, spreek je van ‘secundaire.’ Hoe puurder het zich voordoet, dus hoe lager het realiteitsgehalte in het waanidee is, des te gevaarlijker is het: deze mensen zijn er niet van te overtuigen dat ze ziek zijn. Ze worden uitgelachen, belachelijk gemaakt, vreselijk uitgescholden en, wanneer ze geweld plegen, in een cel opgesloten. Toch blijven ze vasthouden aan het waanidee. Ze geloven er heilig in.’
Franse psychiater
In zijn praktijk heeft Enoch erotomania in zijn puurste vorm, ook wel De Clerambault’s Syndroom wordt genoemd naar de Franse psychiater die het in 1934 voor het eerst definieerde, bij verschillende patiënten waargenomen: ‘In die gevallen ontbrak de fysieke, romantische link volkomen. In zijn pure vorm is erotomania een psychose, een krankzinnigheid waarbij, in de meeste gevallen vrouwen hoewel het ook mannen overkomt, een vrouw gelooft dat een man die een veel hogere status heeft dan zij, verliefd op haar is. Zij gelooft dit onvoorwaardelijk, niemand kan dit uit haar hoofd uitpraten. In zijn gedrag, in zijn woorden zal ze kleine dingen vinden die ‘bewijzen’ dat hij verliefd op haar is. Een extreem voorbeeld hiervan is dat een van mijn patiënten geloofde dat de koning van Engeland verliefd op haar was. Elke middag ging ze om vier uur naar Buckingham Palace omdat op dat tijdstip de gordijnen worden verschoven. Ze geloofde dat als het gordijn bewoog, de koning haar een teken gaf. Er was een man die Steffi Graf volgde, een man die Jodie Foster volgde. Allemaal voorbeelden van obsessies die zijn ontstaan zónder dat er direct contact is geweest.’
Nederlandse cases van erotomania
Ook in Nederland hebben zich diverse versies van Fatal Attraction afgespeeld. Zo maakte de Harlingse taxichauffeur Keimpe Twijnstra in 1990 tegen wil en dank kennis met een hem onbekende ‘Henny’. Dagelijks vatte ze post langs zijn taxiroute om een glimp van haar geliefde op te vangen, terwijl ze hem verder bestookte met liefdesbrieven en telefoontjes. Na acht maanden ongewenst een liefdesobject te zijn geweest, spande de getrouwde chauffeur een rechtszaak aan waarin hij vroeg om een straat-, schrijf- en belverbod. Nadat de rechtbank de eis had toegewezen en een boete van 250 gulden op elke overtreding zette, bekoelde de liefde van Henny. Althans, voor taxichauffeur Keimpe. Henny richtte Cupido’s pijlen op een politieman die onderzoek naar haar doen en laten had verricht. Opnieuw moest de rechter er aan te pas om haar tot bedaren te brengen.
Sittardse moeder
In een liefdesdrama dat zich recentelijk in het Limburgse Geleen afspeelde, leek van het gerechtelijk verbod tot contact juist een stimulans uit te gaan. Nadat hij haar echtscheidingsprocedure had afgewikkeld, werd notaris mr E.M. Huijben plotseling lastig gevallen door de gewezen echtgenote, een Sittardse moeder van twee kinderen. In 1988 betaalde de vrouw liefst 25.000 gulden aan dwangsommen nadat ze contact met de notaris was blijven opnemen. In de periode die daarop volgde had ze er nog eens 50.000 gulden voor over om de gehuwde notaris van haar liefde te overtuigen. Zonder succes. Op dit moment lijkt de moeder haar pogingen te hebben gestaakt: in huize Huijben heeft de telefoon op zijn normale ritme hervonden. ‘Ik hoor er niks van, dus het is best zo,’ bromt de notaris, zijn woorden op een schaaltje wegend. ‘Ik wil er niet veel meer over zeggen. Dat is beter voor de rust thuis, als u begrijpt wat ik bedoel. Ik wil geen slapende honden wakker maken.’ De Maastrichtse advocaat van de vrouw, mr T.H. Hiddema, is wat scheutiger met informatie. Cryptisch stelt hij dat ‘de notaris heeft een scheve schaats gereden en vervolgens gaf hij niet thuis. En dat zet aan tot rancune.’ De advocaat laat weten juridische stappen voor te bereiden om voor zijn cliënt de betaalde dwangsommen terug te vorderen. ‘Ze heeft die dwangsom betaalt door de hypotheek op haar huis te verhogen. En ze had nog wat eigen vermogen. Maar, de strekking van mijn betoog is dat mijn cliënt willoos is geweest.’
Forensisch psychiater
Of de advocaat de rechtbank zal weten te overtuigen van zijn theorie dat de vrouw handelde uit een mengeling van woede en verdriet na door de notaris te zijn afgewezen, is nog twijfelachtig. In haar beoordeling zal de rechtbank zich onder meer baseren op een rapport dat door forensisch psychiater professor A.M.A. van Leeuwen over de vrouw is geschreven. ‘Er is veel feitelijk onderzoek naar gedaan,’ zegt Van Leeuwen. ‘Maar het bleek duidelijk een waan te zijn. Wanneer je de zekerheid hebt dat er geen relatie bestaat of bestaan heeft, heb je daarmee de diagnose gesteld. Buiten haar huwelijk had deze vrouw eigenlijk niets, behalve de kinderen die ze verzorgde. Toen de man haar in de steek liet kwam ze totaal alleen te staan. En ja, als vervanging dan ontbreekt…’ Van Leeuwen, die in Maastricht werkzaam is als justitieel psychiater en in Leiden als hoogleraar forensische psychiatrie, noemt de erotische betrekkingswaan een ‘functionele stoornis’ omdat het idee-fixe een behoefte of verlangen vervult. Hij geeft een voorbeeld: ‘Ik heb een keer een parallel fenomeen meegemaakt van een man die dacht dat hij de zoon van de koningin was. De functie van die waan was heel goed herkenbaar, de man was namelijk wees en had dat kennelijk nooit verwerkt. Voor hem was het absolute werkelijkheid: hij was de zoon van de koningin. Wanneer ik op hem inpraatte en zei dat het niet zo was, maakte dat geen enkele indruk op hem. Dat heeft uiteindelijk geleid tot een strafzaak nadat hij gewelddadig probeerde paleis Soestdijk binnen te komen. Dat mocht niet. Bij de erotische betrekkingswaan heeft de patiënt ook een verlangen waar hij in de realiteit geen vervulling voor vindt. Zodat het verlangen in de irrealiteit tot stand komt. Vandaar dat het zo slecht behandelbaar is, omdat het een functie vervult. Dit soort stoornissen reageert heel moeilijk op medicijnen en zijn psychotherapeutisch heel moeilijk te bereiken.’
Een klassiek geval van erotomania
Hoe moeilijk blijkt wel uit een klassiek geval van erotomania dat zich vorig jaar in een rechtszaal in New York ontvouwde. Voor de beklaagde, de 41-jarige blondine Diane Schaefer, een medisch journaliste, was het volkomen duidelijk: met pijnlijke precisie en vol overtuigend detail, vertelde ze de jury het verhaal van haar relatie met de 52-jarige chirurg Murray Brennan. De eerste ontmoeting, de restaurants waar ze bij kaarslicht hadden gedineerd, hun conversaties over literatuur en de noodzaak tot al dan niet medisch ingrijpen… Murray Brennan had een andere kijk op de relatie, sterker nog: wat hem betrof was er geen sprake van een relatie. Er was sprake van regelrechte psychologische terreur. Nu al acht jaar lang werd hij achtervolgd door een vrouw die hij, dat ontkende hij niet, ooit had ontmoet bij een taxistandplaats. Ze was op hem toegelopen en vroeg of hij haar nog kende van een eerdere ontmoeting bij een congres. Hij ontkende, hij werd als vermaard chirurg aan zoveel mensen voorgesteld tijdens congressen. Maar ze maakten een praatje. Een fataal praatje, zo bleek al spoedig. Uit het niets dook Diane Schaefer ineens op in zijn leven, naast hem in de vliegtuigstoel als naar een van zijn vele spreekbeurten in Milaan, Boston en San Francisco vloog. Voor hem, op de eerste rij van een zaal toehoorders. Ze belde zijn kantoor op het ziekenhuis voortdurend, steeds van naam en stem wisselend om tot hem door te kunnen dringen. Ze belde zijn vrienden, nam contact op met zijn moeder in Nieuw-Zeeland en wandelde tijdens een dinnerparty doodgemoedereerd op Brennan’s vrouw toe en kondigde aan dat ze met haar echtgenoot ging trouwen. Toen ze werd gearresteerd in de herfst van 1991 leek Schaefer’s agenda op een copie van Brennan’s afsprakenboekje. Zijn reisschema, de telefoonnummers van zijn buren, gegevens over zijn kinderen en vrienden. Voorts bleek ze te beschikken over diverse medische identiteitskaarten waarmee ze zich toegang tot Brennansspreekbeurten verschafte en frequent flyer cards om hem in het vliegtuig gezelschap te kunnen houden. Dit, de diverse getuigenverklaringen en het feit dat Diane Schaefer al acht keer eerder was gearresteerd op soortgelijke gronden, vormde voor de jury het bewijs om haar tot de maximale straf van twee jaar te veroordelen.
Karakterstructuur
Over de vraag wat Diane Schaefer en haar collega-erotomanen tot deze daden drijft, zijn de deskundigen het niet helemaal eens. In grove lijnen kan een karakterstructuur worden geschetst die op veel erotomaniapatiënten van toepassing is. De Britse psychiater David Enoch ziet het zo: ‘Het zijn beschadigde mensen. Ze zijn eenzaam, ze hebben trauma’s uit het verleden, het zijn mensen met bitter weinig zelfrespect, en met een zwakheid in hun wezen. Ze hebben moeite om contacten te maken en te onderhouden. Ze hebbeneen zwak zelfbeeld. Het ontbreken van eigenliefde wordt gecompenseerd door een blinde dosis liefde op anderen te projecteren.’ Voor professor A.M.A. van Leeuwen zijn de incidentele gevallen van erotomania die hij in de praktijk ontmoet, een uitroepteken achter de menselijke behoefte aan een levenspartner. ‘De behoefte om niet alleen te zijn, de behoefte om bemind te worden. We herkennen het allemaal. Alleen wanneer die behoefte niet vervuld wordt kan het tot dit soort extremen leiden. Een voorbeeld: bij de eerste bemande ruimtevluchten stapte voor het eerst een astronaut het ruimteschip uit, het immens grote heelal in. Toen was hij in een toestand van totale eenzaamheid, volkomen alleen zijn. En die man is op slag psychotisch geworden. Met heel veel moeite hebben ze hem terug kunnen krijgen in het ruimteschip. Dat laat heel mooi de kern van die behoefte zien. Het komt steeds weer terug. Je leest toch met enige regelmaat dat met name vrouwen hun voormalige partner doden. Dat gedrag is crimineel, maar mentaal is het niet crimineel na een eenzijdige echtscheiding of eenzijdige ontrouw, wat gepaard gaat met veel pijn en verdriet. En als vervangingsmogelijkheden dan ontbreken kan het verdriet omslaan tot psychotisch worden.’
Als liefde een obsessie wordt
Relaties à la Fatal Attraction zijn betrekkelijk zeldzaam maar een milde vorm van erotomania komt veel vaker voor, althans volgens de Amerikaanse psychologe Susan Forward die er het onlangs uitgegeven boek ‘Als liefde een obsessie wordt’ over schreef. Voor ware erotomanen draagt het boek geen oplossingen aan, voor lijders aan milde vormen van deze liefdeskoorts daarentegen wel. Genezing begint als de ‘patiënt bij zichzelf de symptomen herkent. Positief antwoord op vragen als:2’Volgt u uw geliefde weleens stiekem en gaat u zijn of haar gangen na?’ en ‘Belt u die persoon vaak op ongewone tijden op of wacht u urenlang tot hij of zij belt?’ wijzen er op dat er iets in het gevoelsleven scheef zit.
Recept
Het recept dat Forward vervolgens uitschrijft, onder de titel ‘Het Slopen Van Het Obsederende Systeem’, bestaat uit het opmaken van een doorwrochte analyse van eigen denken, voelen en doen, en vervolgens twee weken ’emotionele vakantie’ nemen om hierover na te denken. Het uiteindelijke doel is de waarheid over jezelf en je gedrag onder ogen zien zodat je tenslotte echt afstand kunt nemen van de persoon die je obsedeert. Zodat je met het nieuw verworven zelfrespect kunt omgaan met een situatie waarin iemand je afwijst met de woorden: ‘Ik wil je nooit meer zien.’ Waardig kun je dan antwoorden: ‘Het doet me pijn dat je dat zegt, maar ik respecteer je besluit.’
